„ვაგონები ამერიკული ყაიდისაა. ყოველი სადგურის დატოვების შემდეგ კბილებამდე თავით-ფეხებამდის შეიარაღებული დაცვის თანამშრომლები ჩამოივლიდნენ შესამოწმებლად. ისინი ვაგონის კლასებს არად დაგიდევდნენ და ყველა მგზავრს ერთნაირად ეპყრობოდნენ განურჩევლად რანგისა და სტატუსისა. აღნიშნული სარკინიგზო გზა მხოლოდ ერთი ლიანდაგისგან შედგება და იგი საოცრად ლამაზ პეიზაჟებს მიუყვება.
სადგურების უმეტესობა ქვის ნაკეთობისაა და ყველგან დაგხვდებათ თითო მოკრძალებული სასადილო, სადაც საკმაოდ ხელმისაწვდომ ფასად შეიძლება დანაყრება. ყოველ გაჩერებაზე ადგილობრივი მოსახლეები მგზავრებს გასაყიდად გამოფენილი ნაირფერი სანოვაგით ეგებებიან.
ჭრელთვალება ყმაწვილები და გოგონები მგზავრებს სთავაზობენ ხილს, პურს, შინაურ ფრინველს, ზაფხულის ცხელ ამინდში სანატრელ უზარმაზარ საზამთროებს, ყურძენსა და ცოცხალ ბატებს, და ეს ყველაფერი გროშის ფასად. სოფლელებს თავიანთი ღორებიც წამოუყვანიათ იმის იმედად, რომ უცხოელ მგზავრებს მიასაღებდნენ“, – ეს ამონარიდია ინგლისელი მეწარმის, ჰერბერტ კოქსონის ნაშრომიდან, რომელიც მის მოგზაურობას შეეხება აღმოსავლეთის ქვეყნებში.
ტექსტის ამ მონაკვეთში ის ბათუმიდან თბილისისკენ მატარებლით მოგზაურობას აღწერს.
ჰერბერტ კოქსონი კომერსანტი იყო და აგროვებდა ინფორმაციას აღმოსავლეთის ქვეყნებში ხალიჩების წარმოების, მათი ევროპაში გატანის შესაძლებლობის შესახებ.
კოქსონმა მოგზაურობა ლონდონიდან დაიწყო და შავიზღვისპირეთი, საქართველოს და კასპიის ზღვის დასავლეთ სანაპიროებიც მოინახულა.
კოქსონის ამ მოგზაურობის ამბავი 1884 წელს გამოქვეყნდა ლონდონში სათაურით „აღმოსავლური ხალიჩების ძიებაში: მათი ქსოვა და გრძელი გზა ევროპისკენ“.
წიგნი ექვსი თავისგან შედგება.
ოთხი თავი, რომელიც კავკასიაში მოგზაურობას ეხება ეთნიკურობისა და მულტიკულტურალიზმის შესწავლის ცენტრმა (CSEM) თარგმნა (მთარგმნელები: გიორგი სორდია და ნათია მეჩითიშილი). პუბლიკაციის თარგმანს ჰქვია: „აღმოსავლური ხალიჩების ძიებაში, ჰერბერტ კოქსონის მოგზაურობა XIX საუკუნის კავკასიაში“.
ტექსტში აღწერილია ბათუმი, ძველი სავაჭრო მარშრუტი, მოუწესრიგებელი კომერციული დაწესებულებები, თბილისისკენ მიმავალი რკინიგზა, საბაჟო კონტროლი, კავკასიის ხედები, თევზაობის, ზუთხის ჭერის უცნაური ხერხი. აღწერილია თბილისი, როგორც მულტიკულტურული ქალაქი მოსამსახურე თავადებით, გერმანული დასახლებით, სასტუმროებითა და მათი პერსონალით.
აღმოსავლური ხალიჩების ძიებაში
კოქსონის მოგზაურობის დროს ბათუმი „პორტო ფრანკო“, თავისუფალი საპორტო ქალაქი იყო.
ბათუმის პორტში ტვირთის გადაზიდვას საკმაოდ ქაოსურად და უდისციპლინოდ უდგებიან, თუმცა წარმოებისა და ვაჭრობის განვითარების შედეგად იმედია გააცნობიერებენ და სათანადოდ დააფასებენ ბათუმის კომერციულ მნიშვნელობას და ამ საკითხს მეტი გულისყურით მიუდგებიანო, წერს მე-19 საუკუნის მოგზაური.
„ბათუმის უჩვეულო ნიადაგის დამსახურებაა, რომ ამ მხარეში ლურჯი ვარდები ხარობს. კავკასიის სხვა ადგილებშიც სცადეს მისი მოყვანა, მაგრამ უშედეგოდ“, – რას გულისხმობს კოქსონი ლურჯ ვარდებში ბუნდოვანია, თუმცა შესაძლოა ეს იყოს ბათუმისთვის დამახასიათებელი ჰორტენზია, რომელსაც ლურჯი, იისფერი და ვარდისფერი შეფერილობა აქვს, იგივე „ბათუმის ვარდი“.
კოქსონი დაწვრილებით აღწერს გზას ბათუმიდან თბილისამდე, თვალწარმტაც მთებს და ხედებს. მისი თქმით, მატარებლით მოგზაურობისას ამ გზაზე „მთა მთას ენაცვლება და მიღებულ შთაბეჭდილებას ვერაფერი უწინ ნანახი ან განცდილი ვერ შეედრება“.
კომერსანტი საკუთარ დაკვირვებებსა და შეფასებებზეც ღიად წერს მოგზაურობაში:
„ქართველები პირველები დანებდნენ რუსეთს, მაშინ როცა სხვა ხალხები, განსაკუთრებით კი ჩერქეზები და ლეზგები გმირულად უწევდნენ წინააღმდეგობას, რისი წყალობითაც იყო, რომ 1864 წლამდე შეინარჩუნეს დამოუკიდებლობა. თუმცა კავკასიის ხალხები ახლა მორჯულებულები არიან და რუსეთის მიმართ მათმა ლოიალურობამ რუსეთს მათთვის სამხედრო ვალდებულების დაკისრებაც კი გააბედვინა“.
კომფორტული და ხელსაყრელი საცხოვრებელი პირობების გამო კავკასიის ხალხები ძალიან გაზარმაცებულები არიანო, წერს კოქსონი. აკვირდება ნადირობისა და თევზაობის წესებს და ზუთხზე თევზაობის უცნაურ ხერხს აღწერს:
„ზუთხის დასაჭერად მდინარის ან არხის გასწვრივ ძუას გაჭიმავენ, სადაც იარდის დაშორებით კაუჭებია დამაგრებული, კაუჭის თავზე კი ნესვი ან გოგრა ტივტივებს თევზის მისატყუებლად. სულწასული თევზი ხილს მიეტანება და წასულია მისი საქმე. იგი კაუჭაზე ჩამოცმული რჩება მანამ, სანამ მეთევზე მოვა და ძუას გაათრევს სანაპიროზე, იქ კი სარზე ჩამოცმული თევზი ელოდება თავის კლიენტს.
ნაცრისფერი კალმახის დასაჭერად ისინი ჭილოფს იყენებენ, რომლის ერთი მხარე აწეულია ისე, რომ ჩრდილი წარმოქმნას. ჩრდილის დანახვაზე თევზი ინსტინქტურად ზევით ხტება, რათა მას თავი აარიდოს, სინამდვილეში კი ბადეში ამოყოფს თავს. სხვა დანარჩენ შემთხვევებში მეთევზეები მარტივ ბადეს იყენებენ სათევზაოდ, რომლის შუაგული სარით არის ფსკერზე დამაგრებული. გარკვეული დროის შემდეგ ბადეს იღებენ წყლიდან იმ იმედით, რომ იქ თევზები იქნება მოყოლილი“, – წერს კოქსონი.
წიგნს ერთვის თერთმეტი ფოტო-გრავიურა, რომლებზეც ძირითადად საქართველოს ხედები და ეთნოგრაფიული ტიპაჟებია გამოსახული. გრავიურები ინგლისელმა სმაილსმა დაამზადა, ფოტოები კი მოგზაურობის დროს კოქსონმა თავად შეიძინა თბილისში.
მე-19 საუკუნის უცხოელი დიპლომატების, ვაჭრებისა და მოგზაურების ჩანაწერები საინტერესო ცნობებს იძლევა იმდროინდელ საქართველოზე, ყოველდღიურობასა და ცხოვრების წესზე. ამგვარი ტექსტების დიდი ნაწილი თარგმნილია ქართულ ენაზე და დიდ რესურსს იძლევა წარსულის გასააზრებლად, დასაკვირვებლად, იმის გათვალისწინებით, რომ მოგზაურების ჩანაწერები, რომლებიც პირველად ხვდებოდნენ კავკასიაში სრულიად გულწრფელად და ღიად წერდნენ პირველ შთაბეჭდილებებზე საკუთარ ნაშრომებში.
