პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა (პტსა) ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემაა და თავს იჩენს იმ ადამიანებში, რომლებიც გადაურჩნენ ან შეესწრნენ ისეთ მძიმე, მატრავმირებელ და საშიშ მოვლენას, როგორიცაა, მაგალითად, ბუნებრივი კატასტროფა, უბედური შემთხვევა, ომი, ძალადობა და ა.შ.
პოსტტრავმულმა სტრესულმა აშლილობამ შეიძლება ხელი შეგიშალოთ თქვენი ცხოვრების ყველა ასპექტში, იქნება ეს ურთიერთობები, სამუშაო, ჯანმრთელობა თუ უბრალოდ ყოველდღიური აქტივობებით ტკბობა. „ბათუმელებთან“ ფსიქოლოგი ქეთი ხიმშიაშვილი საუბრობს პტსა-ს ნიშნებსა და მასთან გამკლავების მეთოდებზე.
- ქალბატონო ქეთი, რა არის ფსიქოლოგიური ტრავმა?
ფსიქოლოგიური ტრავმა არის ფსიქიკის პასუხი ძლიერ სტრესულ მოვლენაზე და აქ მნიშვნელოვანია განვასხვაოთ, რა არის ტრავმული სტრესი და რა – ცხოვრებისეული სტრესი.
ისეთი ყოველდღიური სტრესული მოვლენები, როგორიცაა: პრობლემები სამსახურში, საცხოვრებლის შეცვლა და სხვა, ხასიათდება იმით, რომ ასეთ მოვლენას აქვს დასაწყისი, დასასრული და მოვლენის დასრულებიდან გარკვეული ხნის შემდეგ ჩვენი ემოციური მდგომარეობა სტაბილურდება.
მაგრამ როდესაც საქმე გვაქვს პოტენციურად მატრავმირებელ მოვლენასთან, ეს მოვლენა იწყება, მთავრდება, მაგრამ დასრულების მიუხედავად მისი ზემოქმედება ჩვენზე გრძელდება. ტრავმული სტრესი ანგრევს ჩვენს ბუნებრივ გამკლავების უნარებს.
ტრავმული მოვლენები შეგვიძლია დავყოთ ორ ჯგუფად, ბუნებრივი წარმოშობის – ბუნებრივი კატასტროფები, მეწყერი, წყალდიდობა, მიწისძვრა და ა.შ. და ადამიანური ქმედებებით გამოწვეული – ომი, ტერორისტული აქტები, წამება, გაუპატიურება… ვერ ვიტყვით, რომ რომელიმეს უფრო ძლიერი გავლენა აქვს და რომელიმეს – უფრო ნაკლები. ეს ინდივიდუალურია და თითოეულ ტრავმული მოვლენა სხვადასხვა ადამიანზე განსხვავებულად მოქმედებს.
საქართველოს ჯანდაცვის სამინისტროს გაიდლაინი: ტრავმული გამოცდილების შემდეგ პტსა ქალებში 2-ჯერ მეტია, ვიდრე კაცებში; კაცებში სტრესორის როლში უფრო ხშირად გვევლინება განცდები დაკავშირებული ომთან, საბრძოლო მოქმედებებთან, ხოლო ქალებში – თავდასხმა და გაუპატიურება.
- როგორია პტსას ნიშნები და რამდენ ხანში ვლინდება?
ტრავმა განსხვავებულად აისახება სხვადასხვა ადამიანზე, უშუალოდ ტრავმული მოვლენის შემდეგ შეიძლება ადამიანს განუვითარდეს: დეპრესია, შფოთვა, ალკოჰოლსა და ფსიქოაქტიურ ნივთიერებებზე დამოკიდებულება, პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა, მაგრამ ყოველთვის არა. ძალიან მნიშვნელოვანია ვიცოდეთ, რომ უმრავლეს შემთხვევაში ჩვენში არსებობს ბუნებრივი რესურსი იმისა, რომ ასეთ მოვლენებს გავუმკლავდეთ.
ტრავმული სტრესის დროს ნორმალურია ერთი თვის განმავლობაში ტრავმულ მოვლენასთან დაკავშირებული სპეციფიკური რეაქციები და არ უნდა მოხდეს მათი პათოლოგიზაცია. მაგრამ თუ ეს სიმპტომები თვეზე მეტ ხანს გრძელდება, მაშინ საჭიროა სპეციალისტის ჩართვა.
უშუალოდ პტსას სიმპტომებს რაც შეეხება, მას ახასიათებს გამუდმებული ფიქრები/მოგონებები იმ ტრავმულ მოვლენაზე, რაც მოხდა, ეს შეიძლება გამოვლინდეს სიზმრების, კოშმარების სახითაც, რის გამოც ადამიანი შესაძლოა დაძინებასაც არიდებდეს თავს.
არის ე.წ. ფლეშბექები, როცა პტსას მქონე ადამიანებს აქვთ განცდა, რომ ისინი იმყოფებიან იმ მომენტში და იმ ადგილას, სადაც მათ ეს ტრავმული მოვლენა შეემთხვათ, განიცდიან ისე, თითქოს ეს კვლავ ხდება.
ხდება განრიდება, როცა ადამიანი თავს არიდებს როგორც გონებაში შემოჭრილ ფიქრებსა და მოგონებებს მატრავმირებელ მოვლენის შესახებ, ასევე შესაძლოა თავს არიდებდეს გარეგან მოვლენებს, როგორიცაა ამ თემაზე საუბარი, ადამიანები და ადგილები, რომლებიც დაკავშირებულია მატრავმირებელ მოვლენასთან.
ასევე, პტსას ახასიათებს ის, რომ ადამიანი მუდმივად საფრთხის მოლოდინშია, შესაბამისად, მუდმივად დაძაბულია. ეს შეიძლება არც იყოს გაცნობიერებული და იყოს სომატური – კუნთები დაძაბულია, სხეული საფრთხის მზადყოფნაშია.
პტსას ასევე ახასიათებს ნეგატიური ფიქრები და გუნება განწყობის დაქვეითება, კონცენტრაციის სიძნელეები, ხშირად – თვითბრალეულობის განცდა, როცა ადამიანები თავს იდანაშაულებენ იმაში, რაც მოხდა.
ზოგჯერ სიმპტომები შეიძლება გამოჩნდეს გადავადებულად, მაგალითად, მოვლენიდან 6 თვის (ან უფრო მეტი ხნის) შემდეგ.
- რა ზიანის მომტანია პტსა შორეულ პერსპექტივაში?
როცა ეს სიმპტომები მძაფრად მიმდინარეობს, სოციალური ფუნქციონირების ხარისხი ქვეითდება, რადგან, როდესაც ადამიანს აწუხებს მატრავმირებელი მოვლენის შესახებ აზრები, ფიქრები, სიზმრები, აქვს ფლეშბექები, ის ცდილობს განერიდოს ამ ტკივილის შემახსენებელ გარეგან თუ შინაგან ფაქტორებს, შესაძლოა სოციალური განრიდება, ანუ ადამიანი ერიდება იმ ადამიანებთან კონტაქტს, ვინც ახსენებს ამ მოვლენას, შეიძლება თავიდან ირიდებდეს გზის იმ მონაკვეთის გავლას, სადაც ავტოსაგზაო შემთხვევა შეემთხვა, მოერიდოს ფიქრებს, სიზმრებს, შესაბამისად – ძილს.
ჩნდება ემოციური რეგულაციის პრობლემები, ადვილად გაღიზიანებადობა, გვირთულდება თავის დამშვიდება, რაც ასევე პრობლემებს იწვევს სხვა ადამიანებთან ურთიერთობისას.
ძილის ხარისხი ფუჭდება, რასაც ახლავს თანმდევი პრობლემები, ქვეითდება შრომისუნარიანობა, ჩნდება კონცენტრაციის სიძნელეები, მეხსიერების პრობლემები, ვართ მუდმივად დაძაბულები და ეს ყველაფერი ყოველდღიურ ცხოვრებაში ძალიან დიდი გამოწვევების წინაშე გვაყენებს.
- როდის უნდა მივმართოთ სპეციალისტს?
ტრავმის გადატანიდან ერთი თვის განმავლობაში უნდა დავაკვირდეთ იმ სიმპტომების სიხშირეს და ინტენსივობას, რომელიც ტრავმული მოვლენის მერე განვითარდა – იკლებს, თუ იმატებს. ტრავმის გადატანიდან პირველი პერიოდის განმავლობაში ძალიან მნიშვნელოვანია გარემოს მხარდაჭერა, რომ ადამიანმა საკუთარი რესურსებით მოახერხოს ტრავმული გამოცდილების გადამუშავება.
თუ ერთი თვის განმავლობაში ეს სიმპტომები არ ალაგდა, პირიქით, მოიმატა და გრძელდება, მაშინ აუცილებლად უნდა მივმართოთ სპეციალისტს.
როცა ბათუმში კორპუსი ჩამოინგრა, ერთი თვის შემდეგ, ფაქტობრივად, არც გაკეთებულა მოკვლევა, თუ რა ფსიქოლოგიური საჭიროებები ჰქონდათ ამ ადამიანებს. გარდა მატერიალური და ფინანსური საჭიროებებისა, არსებობს ფსიქოლოგიური საჭიროებები და ამის მონიტორინგი აუცილებლად უნდა გაკეთდეს.
- სიმპტომების ინტენსივობა შეიძლება სხვადასხვა ადამიანთან განსხვავებული იყოს, ან ცვალებადი ერთსა და იმავე პიროვნებასთან?
დიაგნოზი არ ნიშნავს, რომ ეს კონკრეტული აშლილობა ყველა ადამიანში ერთნაირად მიმდინარეობს. ყველასთან სხვადასხვანაირად არის გამოვლენილი, ვიღაცისთვის ერთ სიმპტომი შეიძლება იყოს წამყვანი, ვიღაცისთვის – მეორე.
გარდა ამისა, პტსას განვითარების ტრაექტორიები განსხვავდება. ზოგ შემთხვევაში უფრო ინტენსიურად იწყება და იკლებს, ან პირიქით, შეიძლება დუნედ დაიწყოს და ძალიან დიდი ინტენსივობით გაგრძელდეს.
- რამდენად რეალურია, რომ ადამიანი თავისით გაუმკლავდეს უკვე განვითარებულ პტსას?
ბავშვობაში გადატანილი სტრესული გამოცდილებებს ძალიან დიდი გავლენა აქვს ადამიანის ცხოვრებაზე, სხვათა შორის, არა მარტო ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით.
კვლევებით დასტურდება, რომ ადამიანებს, რომელთაც ტრავმული გამოცდილებები აქვთ, ზრდასრულობაში შეიძლება განუვითარდეთ ფიზიკური ჯანმრთელობის ისეთი ჩივილები, როგორიცაა: კუჭ-ნაწლავის პრობლემები, გულსისხლძარღვთა პრობლემები და სხვა.
კონკრეტული პროგნოზი, თუ რამდენ ხანში ალაგდება ეს სიმპტომები, არ არსებობს. რა თქმა უნდა, შესაძლებელია, რომ თავისით მოხდეს ამ სიმპტომების ალაგება, იმიტომ, რომ ადამიანს აქვს უნარი, ბუნებრივად გაუმკლავდეს სირთულეებს.
- როგორ შეგვიძლია დავეხმაროთ მეგობარს/პარტნიორს/ოჯახის წევრს ტრავმული გამოცდილებით, რომელსაც ხელი არ მიუწვდება თერაპიაზე?
სოციალური მხარდაჭერა არის ერთ-ერთი წამყვანი მკურნალობის პროცესში, ასეთ დროს შეიძლება ძალიან მარტივად დაძლიოს ადამიანმა ტრავმული მოვლენა. ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს ოჯახის წევრებთან და მეგობრებთან საკუთარი შეგრძნებების გაზიარებას, მაგრამ აქ აუცილებლად გათვალისწინებული უნდა იყოს თავად ადამიანის სურვილი, სურს თუ არა მას ამაზე საუბარი.
ჩვენი მხრიდან ძალიან მნიშვნელოვანია ვიყოთ აქტიური მსმენელები, თავი არ ავარიდოთ ამაზე საუბარს, ჩართული ვიყოთ პროცესში, დავუსვათ კითხვები და ეს ისე მოხდეს, რომ მისი პირადი სივრცე არ დავარღვიოთ.
მაგალითად, გაუპატიურების შემთხვევაში ქალები ხშირად იდანაშაულებენ თავს, რაც შესაძლოა საზოგადოებრივი დამოკიდებულებებიდანაც მოდიოდეს. ამიტომ, ასეთ შემთხვევაში, დიდი სიფრთხილეა საჭირო, რომ ოჯახის წევრებისა და მეგობრების მხრიდან არ ისმოდეს ისეთი ფრაზები, რაც ამ თვითბრალეულობის განცდას გაუმძაფრებს.
თუ ვხედავთ, რომ ადამიანი ამ თემაზე საუბარს თავს არიდებს, არ უნდა ვაიძულოთ, რადგან შეიძლება უკუშედეგი გამოიღოს. შესაძლოა იმდენად მძიმე იყოს მისთვის ამის მოყოლა, რომ ვეღარ შეძლოს მერე თავისი ემოციური მდგომარეობის სტაბილიზაცია და არც ჩვენ გვქონდეს ხელთ ის უნარები და რესურსები, რომ იმ მომენტში მისი მდგომარეობა დავასტაბილუროთ. ამიტომ ყოველთვის უნდა გავითვალისწინოთ მათი სურვილი და ჩვენ დავაფიქსიროთ ღიაობა, რომ მზად ვართ, მოვუსმინოთ და ვესაუბროთ.
- რამდენად ეფექტური შეიძლება იყოს თერაპია?
დადასტურებულია, რომ ტრავმაზე ფოკუსირებული კოგნიტიურ ბიჰევიორისტული თერაპია, EMDR (თვალების მოძრაობით დესენსიბილიზაცია და გადამუშავება) თერაპია, პტსას მკურნალობის ეფექტური მეთოდებია.
თვითონ თერაპიის პროცესში თერაპევტი და ინდივიდი ერთად სახავენ რა შედეგი არის მათთვის მიზანი, შეიძლება ეს არ იყოს სრული განკურნება, მაგრამ შედეგი იყოს ის, რომ რაღაც დროში თავს აღარ არიდებს ადამიანი იმ კონკრეტულ ადგილს, რაც ტრავმას ახსენებს; ეს კონკრეტული საჭიროებები და მიზნები თანხმდება თერაპევტსა და ინდივიდს შორის.
შესაძლებელია სიმპტომები მოიხსნას სრულად, ამისთვის არსებობს თერაპია. მაგრამ ზუსტად ვერ იტყვი, რამდენ ხანში. შეიძლება ერთი სესიაც ეფექტური დარჩეს, ან საჭირო იყოს 8-14 სესია. ეს ხდება ემოციური მდგომარეობის დასტაბილურებით, ფსიქოგანათლებით, გამკლავების ჯანსაღი სტრატეგიების სწავლებით, ასევე ექსპოზიციით – რაც გულისხმობს ამ მოვლენის წარმოდგენას და თხრობას ნარატივის სახით თერაპევტთან კაბინეტში ან ტრავმული მოვლენის გადატანის ადგილას გადამუშავებას.
- მნიშვნელობა აქვს ტრავმის ხანდაზმულობას თერაპიის ეფექტურობისთვის?
ზოგადად იშვიათად ხდება, რომ ადამიანს რაღაც შეემთხვეს და ეგრევე მივიდეს თერაპიაზე. თერაპია ეფექტურია როგორც ახალგადატანილი ტრავმული გამოცდილების, ისე ძალიან ძველი, ბავშვობის ტრავმული გამოცდილებების გადამუშავებისთვის.
